Historia Parafii

Kościół Św. Wawrzyńca przy ul. Żernickiej na Żernikach
Nazwa wsi Żerniki, wzmiankowanej po raz pierwszy w 1257 r. (wte­dy Surnic, w 1370 Zirnic), wywodzi się od jej mieszkańców trudniących się wyrobem żerdzi. Już w drugiej połowie XIII w. pojawia się też określenie miejscowości – Nowy Kościół i z 1280 r. pochodzi najstarszy znany zapis o kościele in nova ecclesia. Z dokumentu tego wynika, iż wdowa po Henryku Pobożnym, księżna Anna (+ 1265), ustanowiła przy­wilej, który żernickiemu kościołowi zapewniał 2 łany ziemi. W tej samej zapisce znajdujemy wzmiankę również o Bertoldzie, ówczesnym pro­boszczu miejscowej parafii. Sama wieś należała do wrocławskiego klasztoru klarysek; na jego rzecz w 1257 r. książę Henryk III zatwierdził pochodzące z niej dochody.
Wzmiankowany pierwszy kościół w Żernikach powstał w drugiej połowie XIII w. i od niego niewątpliwie wywodzi się wtórne określenie wsi – Nova ecclesia. Fundamenty pierwotnej świątyni, wzniesionej na rzucie prostokąta, z kwadratowym prezbiterium, zbudowano z rudy darniowej, mury zaś z cegły.
Gotycki kościół w formie zachowanej w zasadzie do dziś pochodzi z 1400 r. W czasach późniejszych jednak świątynia uległa licznym prze­mianom. Już w XV stuleciu prezbiterium nakryto krzyżowym sklepieniem. Przypuszczalnie też w tym samym stuleciu wzniesiona została górna część wieży, która podobnie jak dziś znajdowała się po stronie za­chodniej. W XVIII wieku powiększono okno. Główne wejście do kościoła znajdowało się pierwotnie od południa, portal zachodni zaś, w wieży, powstał dopiero w XIX stuleciu. Poprzednio od tej strony wieża miała w parterze okno, a pomieszczenie w owej dolnej kondygna­cji prawdopodobnie było kaplicą chrztów. Przedsionek przy średniowiecznym portalu południowym, podobnie jak portal zachodni, ma do­piero XIX-wieczną metrykę. Planowane w latach 1911-1914 dalsze przebudowy nie doszły do skutku z powodu wojny, a później z niewiadomych przyczyn też nie zostały zrealizowane.
Budowla zachowana do 1945 r. miała jeszcze mury pochodzące w większości z XIII w. oraz barokowy wystrój wnętrza, a z cennego wy­posażenia Lutsch wymienia dwa dzwony, z których jeden, o dolnej śred­nicy 105 cm, z interesującymi płaskorzeźbami, pochodził z 1493 r., drugi zaś, o średnicy 86 cm, z 1506 r. W czasie oblężenia miasta w 1945 r. doszło do kilkudniowych zaciętych walk o Żerniki. 23 II 1945 osiedle zna­lazło się w rękach wojsk radzieckich, a jego zabudowa znacznie ucier­piała. W gruzach legł również kościół Św. Wawrzyńca (wcześniej pod wezwaniem Św. Wawrzyńca i Św. Małgorzaty), którego zniszczenie oce­niano na 80 procent. Stan świątyni parafialnej na Żernikach byt taki – stwierdza W. Szetelnicki – że Niemcy byli zdania, iż nie da się jej od­budować nawet za 50 lat, a kuria administracji apostolskiej sądziła, że należy ją rozebrać i zbudować nową.
Tymczasem jednak, na przekór tym opiniom i – zdawałoby się – zdrowemu rozsądkowi, przybyły ze Lwowa ks. Justyn Kostek, od maja 1946 r. wikariusz parafii żernickiej, po zainstalowaniu się w pobliskim Jerzmanowie przystąpił w 1947 r. do odbudowy zrujnowanego zabytko­wego kościoła. Na początek przeznaczył na ten cel 100 tys. zł z loterii zorganizowanej przy współudziale parafian oraz 175 tys. zł własnych oszczędności. Następnie, jak poświadcza ks. W. Szetelnicki, wielką po­mocą była osobista subwencja prezydenta Bolesława Bieruta w wyso­kości 5 000 000 zł. oraz 800 000 zł przyznanych przez wojsko. Odbudo­wa, prowadzona pod kierunkiem arch. Witolda Rawskiego, przy znacz­nym udziale parafian, którzy pracowali społecznie, trwała do 1950 r. Prace zostały zaprojektowane i wykonane niezwykle pieczołowicie, z widoczną troską o przywrócenie urokliwej gotyckiej świątyni jej stanu sprzed katastrofy w 1945 r. Kościół odzyskał swą dawną bryłę, z halą na rzucie prostokąta i prostym prezbiterium po stronie wschodniej. Po­dobnie też jak przed zburzeniem posiada stromy, dwuspadowy dach, wyższy nad główną częścią kościoła niż nad prezbiterium. Budowla po­kryta jest dachówką. Prezbiterium, otoczone przyporami, ma jak daw­niej krzyżowe sklepienie, którego żebra osadzone są na dwóch XV-wiecznych wspornikach z piaskowca. Do prezbiterium przylega zakrys­tia, a od wschodu ma ono zamurowane ostrołukowe okna. Nawa główna kościoła, otynkowana wewnątrz, barokizująca, pokryta była poprzednio prostym stropem z desek, a w trakcie odbudowy otrzymała ozdobny strop kasetonowy. Wieża od zachodu, z przyporami, wyrasta ponad dach kościoła i wieńczy ją stromy hełm. Po stronie północnej kościół ma jedno okno, a od południa trzy – wszystkie zakończone półokrągło i z witrażami. Z zewnątrz budowla nie jest otynkowana.
Świątynia ma interesujące, w dużym stopniu zabytkowe wyposażenie. Należą do niego pochodzące z XVIII w. ołtarz główny z rzeźbionego drzewa, chrzcielnica, ponadto XV-wieczna kropielnica z piaskowca. W kościele znajdują się też trzy renesansowe płyty nagrobne i jedna o formach klasycystycznych.
źródło: Kościoły Wrocławia, Zygmunt Antkowiak, pod red. Ks. Józefa Patera, Wrocław 1991